कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठका प्रतिनिधि बालकविताको विश्लेषण
 |
| कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठ |
नेपाली साहित्यमा युगकविका रूपमा सुपरिचित तथा प्रकृतिवादी एवं प्रगतिवादी कविका रूपमा प्रतिष्ठित सिद्धिचरण श्रेष्ठ (वि.सं. १९६९–२०४९) नेपाली कविताको स्वच्छन्दतावादी–प्रगतिवादी धाराका सह–प्रवर्तक हुन् । बालकवितातर्फ उनको ‘तिरमिर तारा’ बालकविता सङ्ग्रह प्रकाशित छ भने ‘कोपिला’ र ‘मेरो प्रतिबिम्ब’ कवितासङ्ग्रहमा पनि केही बालकविताहरु सङ्कलित छन् ।
उनका बालकवितामा राष्ट्रप्रेम तथा विश्वबन्धुत्वको भाव समेटिएको पाइन्छ; उनी आफ्ना बालकवितामा बालबालिकालाई मायालु बोलीमा नीति–चेतना र जागरणको सन्देश दिन्छन् अनि प्रकृतिलाई उपजीव्य बनाएर लेख्न पनि उत्तिकै रमाउँछन् । उनका बालकवितामा अनुकरणात्मक शब्दको रमाइलो प्रयोग भेटिन्छ भने शास्त्रीय वर्णमात्रिक र मात्रिक तथा नेपाली लोकलयको साङ्गीतिक स्वाद समेत पाइन्छ । यहाँ यिनै कवि श्रेष्ठका ‘तिरमिर तारा’ बालकविता सङ्ग्रहमा सङ्गृहीत ‘आमा’, ‘भँगेरा र कमिलाको कथा’ र ‘छात्रगीत’ गरी तीनवटा बालकविताको विश्लेषण गर्ने प्रयास गरिएको छ । |
| समीक्षक रमेशचन्द्र घिमिरे |
‘आमा’ बालकविता ‘तिरमिर तारा’ बालकविता सङ्ग्रहभित्र सङ्गृहीत र पाठ्यपुस्तकमा समेत समेटिएको अत्यन्त उत्कृष्ट र लोकप्रिय बालकविता हो । शास्त्रीय वर्णमात्रिक छन्दअन्तर्गतको उपजाति छन्दमा रचित यस कवितामा जम्मा चार श्लोक र १६ पङ्क्ति रहेका छन् । मातृको ममतासिक्त भाव र ममतामयी आमाले आफ्ना सन्तानप्रति गर्ने स्नेह यसको केन्द्रीय कथ्य हो । यस बालकवितामा कवि श्रेष्ठले आफू बालकै बनेर कविताको सिर्जना गरेका छन् । यसको भावार्थ यस्तो छः
आमाले मलाई जन्म र प्राण दुवै दिएकी हुन्छिन् । आमाबाट नै म जन्माइएको र हुर्काइएको हुँ । आमा बोट हुन् भने म त्यसको फल हुँ । म र मैले पाएका जे–जति पनि कुरा छन्; ती सबै आमाबाट नै प्राप्त दान हुन् । जति गाए पनि नसिद्धिने आमाको महिमा अपार छ । आमाले मलाई एकातिर प्रेमको धारा र अर्कातिर सहारा दुवै दिएकी हुन्छिन् । आमाले मेरा लागि जे–जति कर्तव्य, स्नेह र गुण खन्याएकी छन्; त्यसको पैँचो तिर्न सक्ने सामथ्र्य ममा छैन । आमाको प्रेरणा पाएर नै बिग्रेकालार्ई बनाउन र रोएकालाई हँसाउन सक्ने खुबी ममा प्राप्त होस् । म ज्ञानी भई नाम कमाएर आमाको सुयोग्य पुत्र हुन सकूँ र आमाको सपूतका रुपमा चिनिएर संसारलाई सजाउन सकूँ ।
आमालाई सिर्जनाको मुहान ठानिएको यस कवितामा वत्सल रसको प्रयोग भएको पाइन्छ । ममताकी खानी त्यस्ती आमाको सपूत भई संसार सजाउन सकेको खण्डमा आफ्नो कर्तव्य पूरा हुृने विचार पनि यसमा सँगेटिएको हुँदा सन्तानको कर्तव्यबोधी चेतना पनि यसमा अभिव्यञ्जित भएको छ र सुयोग्य पुत्र हुने उच्चाकाङ्क्षासमेत यसमा गरिएको छ । आमालाई बोट र ‘म’ पात्र (छोरा)लाई फलका रुपमा आरोपित गरिएको हुँदा यसमा रुपक अलङ्कारको प्रयोग भएको देखिन्छः
यस कवितामा कविले अन्त्यानुप्रासको सफल संयोजन गरेका छन् भने तत्सम शब्दको प्रयोग पनि धेरथोर प्रयोग गरेका छन् । हिन्दी शब्दको प्रभावमा ‘कहलाउने छु’ जस्तो शब्दको प्रयोग भए पनि समग्रमा भन्दा यस कवितामा बालोपयोगी सन्दर्भ र बालोचित भाषाशैलीको नै प्रयोग भएको छ भन्न सकिन्छ । शास्त्रीय वर्णमात्रिक छन्दमा लेखिए पनि उपजाति छन्दलाई बालकको जिब्राले सहजै पचाउन सक्ने हुँदा छन्दचयनमा पनि कविले विचार पु¥याएको. देखिन्छ ।
२. भँगेरा र कमिलाको कथा–
‘तिरमिर तारा’ बालकविता सङ्ग्रहमै सङ्कलित ‘भँगेरा र कमिलाको कथा’ बालकवितामा नेपाली समाजमा प्रचलित लोकाख्यानलाई कवितात्मक पुनर्कथन गराइएको छ । १६ अक्षरे नेपाली झ्याउरे लोकछन्द (३+२, ३+२, ३+३) मा आधारित यस कविताको प्रत्येक पाउको पाँचौँ अक्षरमा अल्पविश्राम, दसौँमा मध्यविश्राम र सोह्रौँ अक्षरमा पूर्णविश्राम भएको पाइन्छ । ‘गुनको बदला गुन, खुनको बदला खुन’ भन्ने हिन्दी प्रभावित नेपाली लोक–आहानलाई यसमा सार्थक पार्न खोजिएको छ । कथा यसप्रकार रहेको छः
भँगेरा र कमिलाले मित लगाएका थिए । दुवै प्रायः सँगसँगै हिँड्ने गर्दथे । एक दिन भँगेराले दुवै मिलेर भोज खाने निधो गरी कमिलालाई भोजमा बोलायो । भँगेराले कमिलालाई मित्रतास्वरुप भोजमा बोलाएको तर खासै गतिलो भोजन खुवाउन नसकेको दुखेसो नम्र हुँदै पोख्यो । भँगेराको मित्रवत् व्यवहारप्रति नतमस्तक हुँदै कमिलाले आफूमाथि भँगेराले दर्साएको सद्भावको सराहना ग¥यो । आफूप्रति भँगेराको यत्रो मानसम्मान देखेर कमिलाले मनमनै गुनको बदला तिर्ने मौका सोच्यो । पछि कमिलाले महिना दिनसम्म अनेक भोजन खोजेर ल्याई भँगेरालाई भोजको निम्तो पठायो । खुसी हुँदै भँगेरो निम्तो स्वीकार्न उहाँ पुग्यो र कमिलाको रमाइलो भोजमा सहभागी बन्यो । गुनको बदला तिर्न सकेकोमा कमिला निकै खुसी भयो । पछि भँगेराले झैँ रगत दिएर मितको ऋण तिर्न खोज्यो । रगत दिँदा त्यस कमिलाको ज्यानै गयो ।
गुनको बदला गुन त तिर्न सकिएला तर रगत भने तिर्न नसकिने रहेछ भन्ने भाव कविताले बोकेको छ । यसमा औकात हेरी गुनको बदला तिर्न सक्नुपर्दछ भन्ने नैतिक सन्देश छिपेको पाइन्छ भने चरा र कमिलाझैँ एकापसमा मैत्रीभाव राख्नुपर्दछ भन्ने मित्रताको पाठ पनि यसमा पढाइएको छ । हरेकले आ–आफ्नो सामथ्र्य र गच्छेअनुसारको काम गर्नुपर्दछ । हाड निल्नुअघि घाँटीको आकार विचार गर्न सकिएन भने धोका पाइन्छ तथा अरुको नक्कल गर्नु आत्महत्या गर्नु हो भन्ने भाव यसमा अझ स्पष्ट भएको छ । आंशिक अन्त्यानुप्रासको बाहुल्य रहेको यस कविताको तुकबन्दी योजना अमिल्दो र अस्वाभाविक छ । जस्तैः
माथि उल्लेखित श्लोकांशमा कविले ‘चलेछ’ को सट्टा ‘लागेछ’ भन्ने क्रियापदको प्रयोग गर्न सकेको भए अझ कर्णप्रिय र श्रुतिमधुर हुन सक्थ्यो । जे भए पनि बालबालिकाले नै रमाई–रमाई र भाका फेरी–फेरी गाउन सक्ने झ्याउरे भाकामा यो कविता रचिएको हुँदा यसलाई पनि बालोपयोगी कविताकै दर्जामा राख्न सकिन्छ ।
३. छात्रगीत–
कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठको ‘तिरमिर तारा’ बालकविता सङ्ग्रहमै सङ्गृहीत ‘छात्रगीत’ मा ४ श्लोक र ८ पङ्क्ति रहेका छन् । शास्त्रीय वर्णमात्रिकअन्तर्गत पञ्चचामर छन्दमा यो कविता रचिएको छ । जागरण र कर्तव्यबोधी चेतनाको प्राबल्य रहेको यो कविता कविले नितान्त बालक अझ स्कुले विद्यार्थी नै बनेर लेखेका छन्; जसको भाावार्थ यस्तो छः
विश्वमा शान्ति फिँजाउन तथा समृद्धि र शक्ति भर्नका लागि हामी अगाडि बढ्दछौँ । हामी आफ्नो मनमा निराशा, शोक र खिन्नतालाई टिक्न नदिई संसारलाई उज्यालो ज्योतिद्वारा झलल्ल पार्दछौँ । हामी विद्यार्थीवर्ग हौँ, हामीले नै नयाँ जगत्को निर्माण गर्दछौँ । हामीमा टाढा र नजिकको भेदभाव छैन । हामी सबै एक हौँँ र एक छौँ । आपसमा भेदभावले भन्दा पनि मेलले नै हामी अगाडि बढ्दछौँ र अपूर्णलाई पूर्ण पार्ने प्रयास गर्दछौँ ।
यस कवितामा क्रान्तिकारी र जागरण भाव अभिव्यञ्जित भएको छ । साथै मित्रवत्, सहिष्णु र ऐक्यबद्ध हुनका लागि पनि यस कविताले प्रेरित गरेकाो छ । वीर रसको प्रयोग भएको यस कवितामा समग्र रुपमा विद्यार्थी वर्गको कर्तव्यबोधी भावना जागृत भएको छ । अन्त्यानुप्रासको सफल योजना हुन नसक्नु र छन्द विचलनको अवस्था भेटिनु यस कविताका दुर्बल पक्ष हुन् । निम्नलिखित कवितांशमा यो स्थिति देखिन्छ । जस्तैः
प्रबुद्ध आस–ज्योतिले संसार झल्ल पार्दछौँ ।
निष्कर्ष–
नेपाली साहित्यमा कवि, बालकवि तथा खण्डकाव्यकारका रुपमा परिचित युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठ नेपाली कविताको स्वच्छन्दतावादी–प्रगतिवादी धाराका एक सशक्त प्रतिभा हुन् । स्वच्छन्दतावादी प्रवृत्ति अन्तर्गतका प्रकृतिचित्रण, लोकोन्मुखता, अतीततर्फको चासो, हार्दिकता, कल्पनाशीलता, सौन्दर्यप्रेम तथा प्रगतिवादी प्रवृत्ति अन्तर्गतका जागरण, क्रान्तिचेत, विद्रोह जस्ता विशेषता उनका बालकवितामा पाइन्छन् । विवेच्य कविताहरुमध्ये उनको ‘आमा’ कवितामा मातृभक्तिको भाव पोखिएको छ; ‘भँगेरा र कमिलाको कथा’ मा लोक आख्यानको पुनर्कथन र मित्रताको सन्देशको भाव अभिव्यञ्जित भएको छ अनि ‘छात्रगीत’ मा जागरण, चेतना र एकताको भाव अभिव्यक्त भएको छ ।
No comments:
Post a Comment